Çin-Tayvan anlaşmazlığı 70 yılı fazla süredir askeri gerilimlere etken oluyor

Pekin

Tayvan Adası, İkinci Dünya Savaşı’nın böylecene Japon işgalinin sona ermesi ve Çin egemenliğine geçmesinden bu yana, bölgedeki gerilim merkezlerinden birisi yerine öne çıkıyor.

Anlaşmazlık, Pekin yönetiminin, akıbet günlerde Tayvan’daki hükümetin “Hava Savunma Tanımlama Sahası” (ADIZ) duyuru etmiş bulunduğu alana üstün dereceli sayıda harp uçağıyla girmesiyle baştan arsıulusal gündemde öne çıktı.

Tayvan ile Çin anakarası arasındaki cepheleşme, 1949’dan buyana güzeşte 70 yılı birlikte tomar müddette alanda hayli sayıda arbede ve askeri gerilime biçim açtı.

Tayvan Boğazı, ahit de toy gerilimlere yüklü görünüyor.

Batı Pasifik’in ciddi “daralma noktası”

Geçmişte Portekiz sömürgesi olup “Formoza” adıyla tanıdık ada, Pasifik Okyanusu’nun gün batısı kıyısında, ABD’li müverrih ve askeri izlem uzmanı Alfred Thayer Mahan’ın şişman güçlerinin çokluk hakimiyeti stratejilerinin önemli noktasını oluşturduğunu öne sürdüğü, okyanusun ters geçitlere ve boğazlara bağlandığı “daralma noktalarının” en önemlilerinden birisi yerine öne çıkıyor.

Güney Çin Denizi ile Doğu Çin Denizi ve Filipin Denizi arasındaki eleştiri intikal noktasında mevcut ada, evren ticaretinin tahminî üçte birinin güzergahı bulunan birlikte bölgenin merkezinde toprak alıyor.

İç Savaş ve sonrasındaki çatışmalar

İkinci Dünya Savaşının sona ermesinin ardından, Tayvan'da 1895’teki Birinci Çin-Japon savaşından buyana devam eden Japon işgali akıbet buldu. Ada, o tam Çin Cumhuriyeti’nde iktidarda bulunan Milliyetçi Parti (Koumintang/KMT) himayesine verildi.

Bu çağda adanın domestik halkı ile Koumintang yönetimi ortada gerilimler meydana geldi. 1947 yılında, “28 Şubat” olayı yerine anılan ayaklanma girişimi Milliyetçiler çeşidinden hunriz halde bastırıldı.

Ne mevcut ki ülkede o tam Çin Komünist Partisi (ÇKP) ile KMT ortada hunriz birlikte iç harp yarık vermişti. Savaş, 1949’da Komünistlerin kesme zaferiyle sonuçlandı. Mao Zıdong önderliğindeki ÇKP, 1 Ekim’de Pekin’de Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu duyuru etti.

Yenik sakıt KMT çalışanları ise Komünistlerin çokluk gücünün güçsüz olmasından bilistifade Tayvan Adası’na çekildi. Çan Kay-şek liderliğindeki partizanlar, 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti’nin (ÇC) egemenliğinin adada bitmeme ettiğini doğacak sürerek Aralık 1949’da Taipei’yi muvakkat başşehir duyuru etti.

Taraflar 1979’a derece harp durumunu sürdürdü. İlk yerine KMT güçleri Haziran 1949’da topu topu Çin limanlarının kapatıldığını duyuru ederek bölgeden güzeşte ecnebi gemilere engelleme etmeye başladı. O senelerde Çin anakarasında sert yolu zehir yayılmış olmaması sebebiyle bu engelleme şimal ve cenup Çin arasındaki ticarete durgu vurdu.

ÇHC'nin ilanının hoppadak arkası sıra Komünistler Ekim 1949’da Tayvan Boğazı’nda KMT kontrolündeki Kinmen (Quemoy) Adaları’na hamle başlattı. Milliyetçiler saldırıyı püskürterek Komünistlerin Tayvan’a ilerlemesini önledi.

Komünistler devrisi sene düzenledikleri saldırılarda ise değerli oldu. Nisan 1950’da güneybatıdaki Hainan Adası’nı, mayısta Cıciang eyaleti açığındaki Couşan Adası’nı, ağustosta ise Guangdong eyaleti açığındaki Vanşan Adası’nı ele geçirdi.

Birinci Tayvan Boğazı krizi

KMT, anakarada Fucien eyaleti kıyısında arama etmiş bulunduğu adaları, gelecekte Komünistlere erinç düzenleyeceği birlikte harekatın sıçrama tahtası yerine görüyordu.

Komünistlerin 3 Eylül 1953’te Kinmen Adaları’nı bombalamaya başlayıp bire birlikte anda Doğu Çin Denizi’ndeki Daçen Adaları’nı gözdağı etmesiyle Birinci Tayvan Boğazı krizi yarık verdi.

ÇHC'nin 20 Ocak 1955’te Doğu Çin Denizi’ndeki Yicangşan Adaları’nı KMT’den geri alması üstünde Amerika Kongresi, 24 Ocak’ta Amerika Başkanı’na Çin Cumhuriyeti’nin çokluk baş döndürücü yurtlarını himaye yetkisi sağlayan "Formoza Kararı"nı ikrar etti.

İkinci Dünya Savaşı süresince Çan Kay-şek önderliğindeki KMT güçlerini bilfiil destekleyen ABD, evvel kere Tayvan üzerine kendine birlikte çeşit güvenceci görevi biçiyordu.

ABD hükümetinin bu tutumu benimsemesinde bire birlikte senelerde Kore Savaşı’nda Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği ile Kuzey Kore güçlerini desteklemesi çarpıcı oldu.

Kriz, bağlantısızlar hareketine önderlik fail devletlerin devreye girmesi ve Komünistlerin Mart 1955’te Kinmen bombardımanına akıbet vermesiyle çözüldü.

İkinci Tayvan Boğazı Krizi

İkinci Tayvan Boğazı Krizi ise Komünistler ve Milliyetçiler ortada 23 Ağustos 1958’de iklim ve denizde çatışmaların başlamasıyla yarık verdi. Komünistler Tayvan Boğazı'ndaki Kinmen Adaları'nı, Milliyetçiler ise anakaradaki liman şehri Şiamen'i ferde ateşine tuttu.

Çin Halk Kurtuluş Ordusu (PLA) gemileri, Kinmen Adaları’nı ablukaya alarak KMT’nin bütünleme gemilerinin adalara yaklaşmasını engelledi. ABD, Çan Kay-şek’in PLA futbolcu bataryalarını bombardıman isteğini geri çevirse de harp jetleri ve uçaksavar silahlarıyla KMT güçlerine dayanak sağladı, adalara bütünleme sağlanması düşüncesince yüzergezer akım gemilerini devreye soktu.

7 Eylül’de Amerika gemileri KMT bütünleme gemilerinden oluşan konvoya zevcelik ederken Komünistler filoyu ferde ateşine tutmaktan kaçındı.

Kriz, Komünistlerin 25 Ekim’de bölümsel ateşkes duyuru etmesiyle sona erdi.

Sonraki senelerde direkt çatışmalar olmasa da muhit iç mücadelesi sona erdirecek birlikte ateşkes yahut sulh anlaşmasına da imza atmadı.

Diplomatik iştihar ve BM’de temsil

1971’e derece güzeşte müddette ne hükümetin Birleşmiş Milletlerde (BM) Çin’i özümleme edeceği kesinleşmemiş olmayı sürdürdü. Çin Cumhuriyeti, Kuzey Atlantik Paktı (NATO) ülkelerinin şişman kısmı çeşidinden Çin’in yasal mümessili yerine ikrar edilmeyi sürdürürdü. Öte taraftan Varşova Paktı ülkeleri, bloksuz devletler ve İngiltere ile Hollanda kimi Batılı devletler Çin anakarasını arama fail Halk Cumhuriyeti’ni Çin'in yasal mümessili yerine tanımayı seçti.

“İki Çin” yerine isimlendirilen bu dönem, ahir senelerde hayli sayıda ülkenin diplomatik alım satım tercihini Çin Cumhuriyeti'nden Çin Halk Cumhuriyeti'ne çevirmesi ve 1971'de BM Genel Kurulu'nda meydana getirilen oylamada Pekin hükümetinin Çin'in birlikte tane yasal mümessili ikrar edilmesiyle sona erdi.

ÇHC ve onu muhatap ikrar fail devletler "tek Çin" politikasını benimserken Tayvan’ın ve Çin Cumhuriyetinin BM ve gayrı arsıulusal örgütlerdeki konumunu belgisiz bir duruma getirdi.

Çan Kay-şek’in 1975’te, Mao Zıdong’un da 1976’da ölmesinin arkası sıra Çin-Tayvan ilişkileri barışçı ancak anlaşmazlıkların bitmeme etmiş bulunduğu birlikte çağa girdi.

Tayvan, 1987’de evvel kere anakaraya seyahatlere müsaade verdi. 1988’de ikrar edilen "22 Nokta Düzenlemesi" ile Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Tayvan yatırımlarına bağış muafiyetleri ve iyelik hakkı güvencesi sağlanırken "1992 Uzlaşması" ile muhit ilişkilerinde fonksiyonel meselelere elan birlikte tomar odaklanabilmek düşüncesince buyruk konusunu belgisiz salıverme üzerine anlaştı.

Fakat kazançlı ilişkilerin gelişme göstermesi ve etkileşimlerin çoğalması gerilimleri sona erdirmedi.

Üçüncü Tayvan Boğazı Krizi

Tayvan Boğazı’nda toy kriz, Temmuz 1995’de zamanın Tayvan önderi Lee Teng-hui’nin, mezunu bulunduğu ABD’nin Cornell Üniversitesinden konuşmaya çağırma edilmesi ve Amerika Kongresinin, diplomatik tanışıklık bulunmadığı düşüncesince ara sınav verilemeyen Lee’nin ülkeye vizesiz girişi düşüncesince değişmeyen almasının arkası sıra geldi.

Lee, davete icabet ederek ABD’nin şeklini tutarken ziyarete öfkelenen ÇHC yönetimi 7 Temmuz’da Tayvan Boğazı’nda roket denemeleri yapacağını bildirdi. Fucien eyaletindeki Çin askeri birlikleri harekete geçirilirken ağustosta meydana getirilen roket denemelerini ekimde esas kurşun ve mühimmatın kullanıldığı emisyon tatbikatı izledi.

ABD ise buna reaksiyon olarak, Başkan Bill Clinton'ın emriyle alana dü tayyare gemisi filosu ve birlikte de emisyon gemisini göndererek beden gösterisi yaptı. Uçak gemilerinden birisi ve emisyon gemisi Tayvan Boğazı’ndan geçti.

Çin’in ABD’nin Tayvan’a iane göndermesi şeklinde rastgele birlikte erinç akım yapamayacağını almak mecburiyetinde kalmıştı. Ancak Pekin, 23 Mart 1996’da Tayvan’da yapılacak önderlik seçiminde Lee’nin baştan seçilmesini mâni olmak az daha toy roket denemeleriyle ada seçmenine ileti ödeme girişiminde bulundu.

PLA, 8-15 Mart tarihlerinde Tayvan’ın Keelung ve Kaohsiung limanları açığında, ada karasularına düşecek halde roket denemeleri yaptı.

Bölgenin çokluk ticareti ve iklim yolu trafiğinde takılmalara biçim açan denemeler, Lee’nin baştan seçilmesini de engelleyemedi.

Yeni birlikte buhran kapıda mı?

Çin ordusunun akıbet günlerde Tayvan’ın “Hava Savunma Tanımlama Sahası” yerine belirlediği alana hayli sayıda harp uçağıyla girmesi, Tayvan Boğazı’nda toy birlikte askeri gerilimin kapıda mı bulunduğu sorusuna biçim açtı.

Tayvan Savunma Bakanlığı, 1 Ekim’de 38, 2 Ekim’de 39, 3 Ekim’de 16 ve 4 Ekim’de 56 harp uçağının iklim defans tanımlama bölgesine girdiğini bildirirken 4 Ekim'deki uçuşlar, Tayvan'ın kayıtlarını tutmaya başladığı Eylül 2020'den buyana en hayli uçağın toprak almış bulunduğu "ihlal" yerine kayda geçti.

Çin Halk Cumhuriyetinin kuruluşunun kutlandığı 1 Ekim Ulusal Günü ve izleyen haftada tatile giren Çin tarafı bahis konusu askeri faaliyetin sebebine müteallik daha resmi izah yapmazken talih medyasında toprak düzlük sav ve yorumlarda, uçuşların Demokratik İlerici Partinin (DPP) istiklal yatkın önderi Tsai Ing-wen ve destekçilerine müteveccih birlikte “savaş uyarısı” bulunduğu belirtildi.

ABD’li yetkililer uçuşları “provokasyon” yerine nitelerken Beyaz Saraydan ve Amerika Dışişleri Bakanlığından meydana getirilen açıklamalarda, bölgedeki gelişmelerin yakından izlediği ve Tayvan’a desteğin sürdürüleceği mesajı verildi.

Çin tarafının uçuşları sürdürüp sürdürmeyeceği daha öngörülemezken gerilimin ne yönde seyredeceği ileriki günlerde atılacak adımlara ilişkin olacak.