Çin-Tayvan anlaşmazlığı 70 yılı çok süredir askeri gerilimlere etken oluyor

Pekin

Tayvan Adası, İkinci Dünya Savaşı’nın böylecene Japon işgalinin sona ermesi ve Çin egemenliğine geçmesinden bu yana, bölgedeki gerilim merkezlerinden bir tanesi kendisine öne çıkıyor.

Anlaşmazlık, Pekin yönetiminin, sonuç günlerde Tayvan’daki hükümetin “Hava Savunma Tanımlama Sahası” (ADIZ) duyuru etmiş bulunduğu alana üstün dereceli sayıda harp uçağıyla girmesiyle baştan arsıulusal gündemde öne çıktı.

Tayvan ile Çin anakarası arasındaki cepheleşme, 1949’dan buyana sabık 70 yılı epey müddette alanda epey sayıda arbede ve askeri gerilime biçim açtı.

Tayvan Boğazı, çağ de dünkü gerilimlere aylı görünüyor.

Batı Pasifik’in önemli “daralma noktası”

Geçmişte Portekiz sömürgesi olup “Formoza” adıyla bildik ada, Pasifik Okyanusu’nun gün batısı kıyısında, ABD’li müverrih ve askeri takip uzmanı Alfred Thayer Mahan’ın şişman güçlerinin bahir hakimiyeti stratejilerinin önemli noktasını oluşturduğunu öne sürdüğü, okyanusun elverişsiz geçitlere ve boğazlara bağlandığı “daralma noktalarının” en önemlilerinden bir tanesi kendisine öne çıkıyor.

Güney Çin Denizi ile Doğu Çin Denizi ve Filipin Denizi arasındaki eleştiri intikal noktasında mevcut ada, evren ticaretinin tahminî üçte birinin güzergahı bulunan ortak bölgenin merkezinde arazi alıyor.

İç Savaş ve sonrasındaki çatışmalar

İkinci Dünya Savaşının sona ermesinin ardından, Tayvan'da 1895’teki Birinci Çin-Japon savaşından buyana devam eden Japon işgali sonuç buldu. Ada, o tam Çin Cumhuriyeti’nde iktidarda bulunan Milliyetçi Parti (Koumintang/KMT) himayesine verildi.

Bu devirde adanın evcil halkı ile Koumintang yönetimi ortada gerilimler meydana geldi. 1947 yılında, “28 Şubat” olayı kendisine anılan ayaklanma girişimi Milliyetçiler çeşidinden hunriz biçimde bastırıldı.

Ne mevcut ki ülkede o tam Çin Komünist Partisi (ÇKP) ile KMT ortada hunriz ortak iç harp yırtık vermişti. Savaş, 1949’da Komünistlerin değişmez zaferiyle sonuçlandı. Mao Zıdong önderliğindeki ÇKP, 1 Ekim’de Pekin’de Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu duyuru etti.

Yenik sakıt KMT personelleri ise Komünistlerin bahir gücünün güçsüz olmasından bilistifade Tayvan Adası’na çekildi. Çan Kay-şek liderliğindeki partizanlar, 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti’nin (ÇC) egemenliğinin adada bitmeme ettiğini encam sürerek Aralık 1949’da Taipei’yi muvakkat hükûmet merkezi duyuru etti.

Taraflar 1979’a denli harp durumunu sürdürdü. İlk kendisine KMT güçleri Haziran 1949’da hepsi Çin limanlarının kapatıldığını duyuru ederek bölgeden sabık ecnebi gemilere dahil etmeye başladı. O zamanlarda Çin anakarasında güçlü yolu zehir yayılmış olmaması nedeniyle bu dahil şimal ve lodos Çin arasındaki ticarete durgu vurdu.

ÇHC'nin ilanının elden peşi sıra Komünistler Ekim 1949’da Tayvan Boğazı’nda KMT kontrolündeki Kinmen (Quemoy) Adaları’na atak başlattı. Milliyetçiler saldırıyı püskürterek Komünistlerin Tayvan’a ilerlemesini önledi.

Komünistler devrisi sene düzenledikleri saldırılarda ise güzel oldu. Nisan 1950’da güneybatıdaki Hainan Adası’nı, mayısta Cıciang eyaleti açığındaki Couşan Adası’nı, ağustosta ise Guangdong eyaleti açığındaki Vanşan Adası’nı ele geçirdi.

Birinci Tayvan Boğazı krizi

KMT, anakarada Fucien eyaleti kıyısında arama etmiş bulunduğu adaları, gelecekte Komünistlere gönül rahatlığı düzenleyeceği ortak harekatın sıçrama tahtası kendisine görüyordu.

Komünistlerin 3 Eylül 1953’te Kinmen Adaları’nı bombalamaya başlayıp ayrımsız anda Doğu Çin Denizi’ndeki Daçen Adaları’nı zılgıt etmesiyle Birinci Tayvan Boğazı krizi yırtık verdi.

ÇHC'nin 20 Ocak 1955’te Doğu Çin Denizi’ndeki Yicangşan Adaları’nı KMT’den geri alması üstünde Amerika Kongresi, 24 Ocak’ta Amerika Başkanı’na Çin Cumhuriyeti’nin bahir baş döndürücü yurtlarını dulda yetkisi sağlayan "Formoza Kararı"nı bildirme etti.

İkinci Dünya Savaşı süresince Çan Kay-şek önderliğindeki KMT güçlerini bilfiil destekleyen ABD, önceki defa Tayvan ilişkin kendine ortak cins güvenceci görevi biçiyordu.

ABD hükümetinin bu tutumu benimsemesinde ayrımsız zamanlarda Kore Savaşı’nda Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği ile Kuzey Kore güçlerini desteklemesi can alıcı oldu.

Kriz, bağlantısızlar hareketine önderlik fail devletlerin devreye girmesi ve Komünistlerin Mart 1955’te Kinmen bombardımanına sonuç vermesiyle çözüldü.

İkinci Tayvan Boğazı Krizi

İkinci Tayvan Boğazı Krizi ise Komünistler ve Milliyetçiler ortada 23 Ağustos 1958’de iklim ve denizde çatışmaların başlamasıyla yırtık verdi. Komünistler Tayvan Boğazı'ndaki Kinmen Adaları'nı, Milliyetçiler ise anakaradaki liman şehri Şiamen'i ferde ateşine tuttu.

Çin Halk Kurtuluş Ordusu (PLA) gemileri, Kinmen Adaları’nı ablukaya alarak KMT’nin bitirme gemilerinin adalara yaklaşmasını engelledi. ABD, Çan Kay-şek’in PLA futbolcu bataryalarını bombardıman isteğini geri çevirse de harp jetleri ve uçaksavar silahlarıyla KMT güçlerine dayanaklık geçirmek sağladı, adalara bitirme sağlanması düşüncesince yüzergezer akım gemilerini devreye soktu.

7 Eylül’de Amerika gemileri KMT bitirme gemilerinden oluşan konvoya zevcelik ederken Komünistler filoyu ferde ateşine tutmaktan kaçındı.

Kriz, Komünistlerin 25 Ekim’de bölümsel ateşkes duyuru etmesiyle sona erdi.

Sonraki zamanlarda aracısız çatışmalar olmasa da etraf iç mücadelesi sona erdirecek ortak ateşkes yahut sulh anlaşmasına da imza atmadı.

Diplomatik iştihar ve BM’de temsil

1971’e denli sabık müddette ne hükümetin Birleşmiş Milletlerde (BM) Çin’i anabolizma edeceği kesinleşmemiş olmayı sürdürdü. Çin Cumhuriyeti, Kuzey Atlantik Paktı (NATO) ülkelerinin şişman kısmı çeşidinden Çin’in yasal mümessili kendisine bildirme edilmeyi sürdürürdü. Öte taraftan Varşova Paktı ülkeleri, bloksuz devletler ve İngiltere ile Hollanda bazısı Batılı devletler Çin anakarasını arama fail Halk Cumhuriyeti’ni Çin'in yasal mümessili kendisine tanımayı seçti.

“İki Çin” kendisine bilinen bu dönem, ahir zamanlarda epey sayıda ülkenin diplomatik alışveriş tercihini Çin Cumhuriyeti'nden Çin Halk Cumhuriyeti'ne çevirmesi ve 1971'de BM Genel Kurulu'nda meydana getirilen oylamada Pekin hükümetinin Çin'in yegâne yasal mümessili bildirme edilmesiyle sona erdi.

ÇHC ve onu muhatap bildirme fail devletler "tek Çin" politikasını benimserken Tayvan’ın ve Çin Cumhuriyetinin BM ve öbür arsıulusal örgütlerdeki konumunu belgisiz bir duruma getirdi.

Çan Kay-şek’in 1975’te, Mao Zıdong’un da 1976’da ölmesinin peşi sıra Çin-Tayvan ilişkileri barışçı ancak anlaşmazlıkların bitmeme etmiş bulunduğu ortak devre girdi.

Tayvan, 1987’de önceki defa anakaraya seyahatlere müsaade verdi. 1988’de bildirme edilen "22 Nokta Düzenlemesi" ile Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Tayvan yatırımlarına bağış muafiyetleri ve iyelik hakkı güvencesi sağlanırken "1992 Uzlaşması" ile etraf ilişkilerinde fonksiyonel meselelere hâlâ ortak tomar odaklanabilmek düşüncesince emir konusunu belgisiz salıverme ilişkin anlaştı.

Fakat hesaplı ilişkilerin gelişim göstermesi ve etkileşimlerin çoğalması gerilimleri sona erdirmedi.

Üçüncü Tayvan Boğazı Krizi

Tayvan Boğazı’nda dünkü kriz, Temmuz 1995’de zamanın Tayvan önderi Lee Teng-hui’nin, mezunu bulunduğu ABD’nin Cornell Üniversitesinden konuşmaya çağırma edilmesi ve Amerika Kongresinin, diplomatik tanışıklık bulunmadığı düşüncesince ara sınav verilemeyen Lee’nin ülkeye vizesiz girişi düşüncesince değişmeyen almasının peşi sıra geldi.

Lee, davete icabet ederek ABD’nin alternatifini tutarken ziyarete öfkelenen ÇHC yönetimi 7 Temmuz’da Tayvan Boğazı’nda roket denemeleri yapacağını bildirdi. Fucien eyaletindeki Çin askeri birlikleri harekete geçirilirken ağustosta meydana getirilen roket denemelerini ekimde asıl kurşun ve mühimmatın kullanıldığı sürüm tatbikatı izledi.

ABD ise buna aksülamel olarak, Başkan Bill Clinton'ın emriyle alana dü tayyare gemisi filosu ve ortak de sürüm gemisini göndererek beden gösterisi yaptı. Uçak gemilerinden bir tanesi ve sürüm gemisi Tayvan Boğazı’ndan geçti.

Çin’in ABD’nin Tayvan’a iane göndermesi biçiminde rastgele ortak gönül rahatlığı akım yapamayacağını almak durumunda kalmıştı. Ancak Pekin, 23 Mart 1996’da Tayvan’da yapılacak önderlik seçiminde Lee’nin baştan seçilmesini mâni olmak az daha dünkü roket denemeleriyle ada seçmenine ileti ödeme girişiminde bulundu.

PLA, 8-15 Mart tarihlerinde Tayvan’ın Keelung ve Kaohsiung limanları açığında, ada karasularına düşecek biçimde roket denemeleri yaptı.

Bölgenin bahir ticareti ve iklim yolu trafiğinde takılmalara biçim açan denemeler, Lee’nin baştan seçilmesini de engelleyemedi.

Yeni ortak çöküntü kapıda mı?

Çin ordusunun sonuç günlerde Tayvan’ın “Hava Savunma Tanımlama Sahası” kendisine belirlediği alana epey sayıda harp uçağıyla girmesi, Tayvan Boğazı’nda dünkü ortak askeri gerilimin kapıda mı bulunduğu sorusuna biçim açtı.

Tayvan Savunma Bakanlığı, 1 Ekim’de 38, 2 Ekim’de 39, 3 Ekim’de 16 ve 4 Ekim’de 56 harp uçağının iklim defans tanımlama bölgesine girdiğini bildirirken 4 Ekim'deki uçuşlar, Tayvan'ın kayıtlarını tutmaya başladığı Eylül 2020'den buyana en epey uçağın arazi almış bulunduğu "ihlal" kendisine kayda geçti.

Çin Halk Cumhuriyetinin kuruluşunun kutlandığı 1 Ekim Ulusal Günü ve izleyen haftada tatile giren Çin tarafı bahis konusu askeri faaliyetin sebebine ilişkin hâlâ resmi izah yapmazken mevki medyasında arazi meydan çav ve yorumlarda, uçuşların Demokratik İlerici Partinin (DPP) istiklal istekli önderi Tsai Ing-wen ve destekçilerine müteveccih ortak “savaş uyarısı” bulunduğu belirtildi.

ABD’li yetkililer uçuşları “provokasyon” kendisine nitelerken Beyaz Saraydan ve Amerika Dışişleri Bakanlığından meydana getirilen açıklamalarda, bölgedeki gelişmelerin yakından izlediği ve Tayvan’a desteğin sürdürüleceği mesajı verildi.

Çin tarafının uçuşları sürdürüp sürdürmeyeceği hâlâ öngörülemezken gerilimin ne yönde seyredeceği ileriki günlerde atılacak adımlara ilişkin olacak.