Valetta
Osmanlı Sultanı Abdülaziz'in direktifiyle 1874'te nesir edilen ve Malta’nın başkenti Valetta civarlarındaki Marsa semtinde arazi düzlük Türk şehitliği, bugün hemen Türkiye’den gelenlerin değil, bire nezdinde sürede burayı zat kültürel miraslarının nezdinde parçası adına benimseme fail Maltalıların da görüşme etmiş bulunduğu nezdinde arazi durumuna mevrut durumda.
Türkiye’nin 34 ülkedeki 78 şehitliğinden bir tanesi bulunan Malta’daki şehitlikte, 1565 yılındaki Malta kuşatmasında martir bulunan Türk askerleri, Birinci Dünya Savaşı'nda muhtelif cephelerde hava edilerek Malta'ya getirilen ve burada yaşama gözlerini yuman 22 Türk ve değişik hadiselerde hayatlarını kaybeden rakamları kusursuz adına bellisiz aşırı sayıda Müslüman yatıyor.
Tarihi şehitliği, derinlemesine senelerdir araştıran ve çalışmalarını 2016'da yayımladığı "Malta'daki Osmanlı-Müslüman Mezarlığı" isminde kitapta toplayan Malta Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Conrad Thake, şehitliğe bağlı mimarlık bilgileri ve şehitliğin tarihî gelişimini, AA muhabirine anlattı.
Osmanlı Sultanı Abdülaziz Han'ın 1867'de Avrupa'ya icra ettiği gezi esnasında Malta’ya da uğradığını aktaran Thake, "Burası şarkiyatçı mimarinin en dobra örneklerden biri. Sultan Abdülaziz Han'ın aşırı ehemmiyetli projesi. O bunun düşüncesince Maltalı Mimar Emanuele Luigi Galizia’yı nezdinde Müslüman mezarlığı yapması düşüncesince görevlendirdi. Tabii burada mimarın, Müslüman mezarlığının ruhuna makul yorumlarını görüyoruz. Galizia burayı, esasta İtalyancada anlatım edilmiş bulunduğu kıl payı ‘saklı bahçe’ adına görüyordu." dedi.
Galizia'nın Malta tarihindeki ehemmiyetli mimarlardan bulunduğunu dile getiren Thake, "Onun, burayı yaparken Granada'daki El Hamra Sarayı, Endülüs, Tac Mahal ve bire nezdinde halde İslam mimarisi bakımından Mağrip sahasından etkilendiğini görüyoruz. Burada girişte kullandığı örge ve unsurlardan da gördüğümüz kıl payı antre bölümü ve köşelerdeki tezyinî detaylar minareyi andırıyor. Bu esasta buranın yabancıl nezdinde arazi olduğunu, Batıdan olmadığını yayınlayan nezdinde detay." niteleyerek konuştu.
Maltalı profesör, Osmanlı Sultanı'nın o devre bu şehitliği yaptırarak nezdinde anlamda Müslümanlara eş çıktığına ve onları koruduğuna ilişikli ileti verdiğine ayraç ederek, "O devirde de Malta, Akdeniz’in ortasında ehemmiyetli ve derin nezdinde limandı. Buraya uğrayan gemilerde hacca revan Müslüman da oluyordu. Örneğin, Fas'tan mevrut adlı sanlı Sardinia gemisi, (25 Kasım 1908) ne eyvah ki buradayken iri nezdinde coşkunluk çıkıyor ve o kazada ölen Müslümanlar da bu mezarlığa defnediliyor." ifadelerini kullandı.
Akdeniz'in Tac Mahali
Mimarisi dolayısıyla şehitliğin Maltalılar kabilinden "Akdeniz’in Tac Mahali" adına anıldığı hatırlatılan Thake, burayı, Batı ile benzeyen alım satım kurmaya etkin hümanist, reformcu, firez ve zanaat adamı adına tanımladığı Sultan Abdülaziz’in Malta’ya kazandırdığı eksiksiz nezdinde bağış adına gördüğünü söyledi.
Son zamanlarda şehitliğin çevresine kimi endüstri tesislerinin yapılmasının gündeme geldiğine bağlı Thake, şunları kaydetti:
"Son yıllarda, konfirme olsa burayı aksi etkileyecek çalışmalar gündemdeydi. Ancak buradaki bu mimarlık mücevhere dokunca verecek rastgele nezdinde yapıyı yetkililerin onaylamaması düşüncesince rastgele dü dünya kamuoyunda da aşırı bası yaptık. Buranın rastgele devir değerini bilici ve restorasyonuna aşırı katkıda mevcut büyükelçiliğin desteğinden naşi müsterihim. Son devirde yenileme düşüncesince aşırı güç ve servet harcandı, buna aşırı müteşekkiriz. Maltalılar olarak, buranın bütünlüğünün korunmasını gelmek düşüncesince Türk makamlarıyla beraberce nezdinde yükümlülüğümüz var."
Thake, şehitlikte 1. Dünya Savaşı esnasında Malta'ya hava adına getirilip yaşamını kaybeden 22 Türk'ün adının kayıtlı bulunduğu nezdinde de "Şehitler Abidesi"nin bulunduğunu ve buranın uğrunda Türkiye'den mevrut mevki erkanının çelenk koyup hürmet duruşunda bulunduğunu anlatım ederek, "Bu nedenden bu abide simgesel adına aşırı önemli, mezarlığın en ehemmiyetli noktalarından nezdinde tanesi. Söylediğim kıl payı bu elan sonra eklenmiş, mezarlığın otantik halinin nezdinde parçası değil." dedi.
Şehitlikteki yenileme emekleri sürüyor
Maltalı profesör, şehitlikteki yenileme çalışmalarının sürdüğünü ve üçüncü hamle bulunan mevki duvarlarının restorasyonuna geçileceği bilgisini verdi.
Türkiye’nin Valetta Büyükelçisi Kerem Kıratlı da şehitlikle ilgilendiren olarak, "Anadolu toprakları dışındaki en anıtsal mimariye eş şehitliklerimizden nezdinde tanesi. Bu ayrıcalığı bakımından Malta ile aramızda eş kültürel ve mimarlık kalıt aslında." niteleyerek konuştu.
Kıratlı, "Büyükelçiliğimizce planlı plan kapsamında şehitliğimizin restorasyonu sürüyor. Büyük bölümü tamamlandı. En endamsız sürede küsurat restorasyonu da dönmek amacındayız ancak bu haliyle de başta sonuç denli anıtsal ve gezilip görülebilecek nitelikte." değerlendirmesinde bulundu.
Büyükelçi Kıratlı, Maltalıların iri ehemmiyet atfettiği şehitliği, Malta'ya mevrut turistlerin de görüşme ettiğini söyledi.